Van aforcar ao Geordie cunha corda de ouro

“They’re gonna hang my Geordie with a golden chain.
It’s not the chain of many.
He stole sixteen of the King’s royal deer
and sold them in Bohenny”

Geordie, de Joan Baez

“Impiccheranno Geordie con una corda d’oro.
É un privilegio raro.
Rubó sei cervi nel parco del Re
vendendoli per denaro”.

Geordie, de Fabrizio de Andrè

“Geordie” é o nome polo que se coñece unha balada, ou conxunto das mesmas (por simplificación imos usar aquí o termo balada), que narra a execución (ou non) da personaxe titular, e que tamén contén unha segunda personaxe, unha dona, amante ou muller do condenado, que intercede pola súa liberación.

As formas máis coñecidas desta peza, a día de hoxe, son as que se citan arriba (as de Joan Baez e Fabrizio de Andrè), e tamén unha terceira: a versión dance realizada por Gabry Ponte a partir do retrouso da de Fabrizio (e só do retrouso, porque é o único texto desta última), que foi omnipresente nas discotecas deste país a comezos dos 2000; e, de non ser pola súa popularidade, pode que eu non tivese afondado nesta historia.

A versión de Fabrizio de Andrè é unha tradución/adaptación da que no seu momento gravou Joan Baez, que contribuíu á popularidade desta peza (non deixa de ser música popular) no sur de Europa, e especialmente en Italia. Hai outra versión contemporánea, esta en catalán, de Roger Mas e Núria Graham. Pero Geordie ten raíces máis antigas, como veremos agora.

Se quixésemos facer unha versión galega destas baladas, por onde habería que comezar? Primeiro, temos que analizar que hai unha relación intertextual entre todas as versións que existen de Geordie no mundo, e que existirán, entre elas a que fagamos nós. Segundo, deberamos investigar todo o que poidamos delas, pois son o noso texto orixinal. Este proceso de investigación coñécese como documentación e é esencial e inherente á maioría de traballos de tradución ben feitos.

Tirando do fío, podemos chegar a que Geordie non nace coa versión de Joan Baez, senón que se trata dunha balada popular (respectamos o termo anglófono ballad, se cadra equiparable ao romance no noso contexto) con traxectoria documentada en Escocia e Inglaterra.

Versións escocesas e versións inglesas

As baladas escocesas van recollidas no cancioneiro recopilado por James Child, coñecido popularmente como Child Ballads (que non “baladas infantiles” como temos visto por aí), cuxo título completo é The English and Scottish Popular Ballads (1882-1898, con publicación final en 1904). Nese traballo recóllense 14 variacións (209A-N) de Geordie.

Tamén existen dúas baladas inglesas impresas (en Londres) en folleto (como era costume na época), e que se titulan respectivamente A lamentable new Ditty, made vpon the death of a worthy Gentle∣man, named George Stoole (con impresión datada en 1630) e The Life and Death of George of Oxford (com impresión datada en 1683).

A primeira diferencia que salta á vista é a da ambientación. Na versión de Baez, un narrador atopa a muller protagonista en London Bridge e toda a narración ten lugar en Londres:

“As I walked out over London bridge
One misty morning, early
I overheard a fair pretty maid
Was lamenting for her Geordie

(…)

Then I will ride to London’s court
to plead for the life of Geordie”.

Esta situación é reflectida na versión de De Andrè (a solución de traducir aquí one misty morning, early por un giorno senza sole parécenos especialmente elegante):

“Mentre attraversavo London Bridge
un giorno senza sole,
vidi una donna piangere d’amore,
piangeva per il suo Geordie”.

As baladas escocesas recollidas, na súa maior parte (que non na súa totalidade), sitúan os feitos en Edimburgo, e en moitas menciónase que a dona colle o famoso ferry ata o porto de Leith (barrio portuario de Edimburgo), para despois subir ata o castelo.

“An I’ll gae down to Enbro town,
An see my true-love Geordie”.

(Child, B)

“When she came to the boat of Leith,
I wad she did na tarry;
She gave the boatman a guinea o gold
To boat her oer the ferry”.

(Child, I e J)

A primeira das baladas inglesas non menciona o lugar da execución, pero no título aclara que Geordie (Georgie) viviu en Newcastle e en Gateshead Fell (preto de Newcastle). Na segunda, o narrador atopa a dona en London Bridge (aspecto que foi conservado na versión de Baez), pero ela cabalga ata Newcastle, de novo, a implorar por Geordie. As dúas versións inglesas (impresas en Londres, recordemos) ligan a persoa de Geordie (ou Georgie ou Georgy) con Newcastle, o cal nos leva a unha cuestión de tradución que debemos esclarecer:

Geordie é nome propio ou xentilicio?

Geordie parece ser usado de xeito unánime no material orixinal como nome propio. Porén, Geordie é tamén o xentilicio informal da xente de Newcastle, e o nome do dialecto propio da zona. Con respecto á orixe do xentilicio, parece que moitas fontes académicas adiantan a hipótese de que Geordie é un derivado do nome propio George (e daí Georgie, Georgy, Geordy etc). Unha desas fontes, Katie Wales, data os primeiros usos do termo en 1793, data posterior a moito do material que estamos traballando. Polo tanto, chegamos a dúas conclusións: 1) de aportar algo á nosa adaptación, sería lexítimo tratar Geordie como un xentilicio e 2) como todo o material o trata como nome propio, tamén é lexítimo tratalo como nome propio. Na versión final decantámonos por mantelo como nome propio, por continuidade e por coherencia co que di Wales. Adicionalmente, estamos traducindo cara o galego, e en galego oral un nome propio pode ir antecedido dun artigo, polo que pode que nalgún caso fagamos un guiño a esta ambigüidade (mantendo, en calquera momento, que Geordie será un nome propio).

Hai outra cuestión que emerxe nas fontes ao falar de cronoloxía, e é que parece haber un debate sobre que versións son anteriores e que versións posteriores, se as inglesas ou as escocesas, que son diferentes e non están datadas. Como adoita dicir a xente que sabe de música tradicional, os inicios e relacións entre coplas similares pérdense entre a historia e o mito. e en moitos casos é un esforzo van tentar establecer xerarquías. Sería un esforzo que tampouco aportaría moito ao proceso de tradución, así que decidimos compartir este argumento, tomar as variantes como equivalentes, e seguir traballando as seguintes cuestións.

De que está acusado Geordie?

Os textos escoceses atribúen a Geordie unha variedade ampla de crimes. As baladas recollidas por Child adoitan comezar por estes versos, ou variacións dos mesmos, que indican que Geordie está acusado de matar un nobre nunha batalla, insinuando ademais que non tivo a culpa (wyte=weight):

“There was a battle in the north,
And nobles there was many,
And they hae killd Sir Charlie Hay,
And they laid the wyte on Geordie.”

(Child 209A)

Noutro caso, o nobre finado é o cuñado de Geordie (209D). Na versión 209E tamén houbo “unha batalla no norte”, pero un dos bandos estaba composto por rebeldes ao rei, e Geordie era un deles:

“And rebels there were many,
And they were a’ brought before the king,
And taken was my geordie”.

A versión F de Child xa comeza a achegarse ao tema relatado nas versións contemporáneas. Geordie roubou quince cabalos castaños do rei, e vendeunos en Bohemia (imaxinamos que nalgún dos lugares británicos chamados así, e non no ducado xermánico). Xusto antes diso, Geordie indica que el non matou a ninguén cunha fórmula que se repetirá en outros contextos. Geordie non fixo “tal cousa máis grave”, só fixo “cousa menos grave”. Xa por exemplo na versión G, Geordie non matou a ninguén, pero roubou tres cabalos castrados*, de novo ao rei, e vendeunos nun lugar chamado Balleny. No texto H, é acusado de cazar os cervos e corzos do rei, sen indicar o número.

Na versión inglesa impresa en 1630 vemos a mesma fórmula, pero desta vez son quince cabalos. E, na de 1683, son seis cabalos brancos.

“I neuer stole no Oxe nor Cow,
nor neuer murdered any:
ut fifty Horse I did receiue
of a Merchants man of Gory.”

Xa nas representacións contemporáneas, Joan Baez fala de dezaseis cervos, e Fabrizio de Andrè, de seis. Se asumimos que Fabrizio só tiña como referencia a versión de Baez, esta escolla de tradución (de 16 a 6) pode entenderse por necesidades do encaixe métrico.

Aínda hai outras acusacións nas baladas escocesas, como asasinatos ou casos de indecencias sexuais, pero por peso e repetición emerxe como principal o delito de roubo ou caza de cervos ou cabalos.

Hai que indicar sempre neste caso que Geordie non roubou “nin vaca nin boi” ou “nin becerro nin can”, o que é dicir, non roubou bestas de gandería, senón luxos superfluos como cervos do rei. Non fixo dano a ninguén.

Quen era Geordie?

Quen era Geordie? Nas versións consultadas mestúranse as caracterizacións (que non son necesariamente antagónicas): por unha banda hai varios textos que indican que Geordie é nobre ou emparentado coa nobreza (ou, no caso de Baez, da realeza). Por outra, son indubidables as características de foraxido ou incluso rebelde que parecen acompañar ao personaxe. Pero precisamente esta figura de nobre/bandido é un arquetipo mítico moi presente na lírica popular británica, e o primeiro exemplo que vén á cabeza é o das figuras de Robin Hood (figura á que tanto contribuíu o Ivanhoe de Walter Scott, que por exemplo o sitúa claramente do lado da rebelión contra a conquista normanda) ou Guillerme Tell. A figura mítica de Geordie adquire características propias deste arquetipo, e móvese entre esta figura e a dun simple cazador furtivo.

E como morre, ou non morre, Geordie?

Hai un denominador común en case todas as baladas escocesas, que é que Geordie remata sendo absolto dos seus crimes, normalmente por interpelación da dona, que, previa intervención dalgún nobre da corte, ou do propio rei, recolle doazóns de cabaleiros e nobres presentes, e paga unha suma bastante elevada (cincocentas, cinco mil ou dez mil libras), asegurando así a súa liberación antes de que se produza a execución. Nos folletos ingleses, pola contra, Geordie é executado. No primeiro non se especifica como, pero no segundo Georgy é aforcado cunha corda de seda.

“Georgy was hanged in silken string,
the like was never any.”

E, tanto na versión de Baez como na italiana, Geordie é aforcado cunha corda de ouro (ou, para ter aquí unha distinción aparentemente inocua pero crucial: será aforcado). Baez especifica que “non é a cadea de moitos” porque, segundo aclara despois, é familia do rei. Este verso (“it’s not the chain of many”) é traducido da forma icónica que coñecemos agora por De Andrè como “é un privilegio raro”.

“Oh, my Geordie will be hanged in a golden chain.
‘Tis not the chain of many.
He was born of King’s royal breed
and lost to a virtuous lady”
“Impiccheranno Geordie con una corda d’oro.
É un privilegio raro.
Rubó sei cervi nel parco del Re
vendendoli per denaro.”

Consideracións cara unha versión galega

Primeiramente, hai que dicir que non pretendemos aquí sentar cátedra nin presentar unha versión final. O obxectivo deste artigo, sobre todo, é ilustrar e comentar algúns procesos de documentación e algunhas decisións de tradución. A tradución literaria ten necesariamente unha compoñente artística, que é por definición subxectiva, e na que a subxectividade da persoa que traduce tamén xoga un papel importante. Polo tanto, presentaremos só unha de todas as versións posibles.

En segundo lugar, falaremos das condicións de tradución. Se se tratase dun encargo profesional, poñamos que editorial, teriamos unhas indicacións do cliente ás que por profesionalidade nos cinguiríamos. Como este non é o caso, e o que estamos a facer é producir unha versión para ilustrar e comentar as posibilidades do proceso de tradución, podemos determinar nós as condicións. Establecémonos as seguintes: a versión debe recoller o espírito dos orixinais, debe ser atractiva no ámbito da música popular, e debe poder ser cantada (e, polo tanto, manter a musicalidade do orixinal). Adicionalmente, debe servir para ilustrar as posibilidades dunha tradución coidada.

Que fontes consideramos?

Vimos que existen multitude de fontes populares, así como multitude de gravacións realizadas por artistas profesionais. Todo este conxunto de textos está relacionado, e forma o que no eido teórico se coñece como unha relación intertextual (dous ou máis textos en relación implícita ou explícita). Xorde, entón, a pregunta de cal destes textos escolleremos para traducir.

Sería válido escoller un deles e crear unha tradución do mesmo, ou, nun contexto comercial habitual, que se nos encargara traducir un deles. Temos, tamén, outra opción: tomar o conxunto de textos como o noso verdadeiro orixinal, e elaborar unha versión que manteña elementos de todos eles, ou da súa maioría, creando unha tradución do conxunto existente de versións de Geordie, e non só dunha parte dese conxunto.

Decantámonos pola segunda. Primeiramente, porque Geordie é na orixe unha canción popular, e na lírica popular e tradicional estes procesos de mestizaxe son habituais. Dada a oportunidade de facelo, resúltanos tamén interesante incorporar elementos das versións escocesas, ausentes das versións de Baez e de De Andrè, pola súa vitalidade e riqueza, e tamén pola proximidade entre a cultura escocesa e a galega (e, en calquera caso, porque o contacto cultural é unha cousa desexable). E, en último termo, porque nos permite amosar mellor as posibilidades da tradución, que é un dos obxectivos que nos marcamos.

Polo tanto, tomaremos o conxunto como o  verdadeiro orixinal na versión que propomos. Isto, coma todo o anterior, pode ser suxeito de debate. Permítasenos logo presentar só unha versión de entre todas as posibles.

Primeiras decisións

Dentro da primeira condición, hai unha cuestión que non é obvia na escrita e que hai que manter, que é o ton onírico/fantástico que emana das versións de Joan Baez e Fabrizio de Andrè. De igual maneira, imos manter a musicalidade, o ritmo e a melodía destas pezas, xa que son as máis recoñecibles a nivel contemporáneo. Tamén imos tentar manter boa parte da súa estrutura.

Domesticar ou non?

Coñécese por domesticación o proceso de tradución/adaptación na que os referentes xeográficos e culturais cámbianse aos da cultura de destino. Como todos os procesos de tradución, pódese aplicar en diversos graos e con diversos criterios.

A versión italiana optou por non domesticar nada. Mantén a ambientación en London Bridge da vertente inglesa/Baez e todo transcorre en Inglaterra. Tamén mantén o nome de Geordie, o único antropónimo que aparece no texto.

A versión catalá ten unha vantaxe, que é que en catalán existe un antropónimo homófono e polo tanto perfectamente homologable a todos os niveis, nomeadamente na métrica e na rima: Jordi. Roger Mas decidiu usalo, domesticando o nome, pero tamén mantén o orixinal no título “Jordi (Geordie)”. No que respecta ao resto de referentes, decide neutralizalos (o texto non menciona topónimos concretos).

Na versión galega que propomos, decidimos manter o nome orixinal de Geordie. Tamén decidimos neutralizar os topónimos, aínda que decididamente imos describir lugares onde a acción toma parte, sen explicitalos. De manter a ambientación orixinal, teriamos que escoller a de cal orixinal manter (London Bridge? Edimburgo? Newcastle?). De domesticar de xeito extremo e mencionar un topónimo, estariamos creando unha disonancia, xa que esta historia non é en orixe galega, e o nome de Geordie temos que mantelo.

Optamos por unha tentativa sutil de, artisticamente, suxerir unha ambientación sen explicitala (o que nos soluciona problemas que acabamos de expor, pero tamén contribue ao ton onírico que queremos manter), que esperemos que funcione.

Consideracións finais cara unha versión galega

Na escrita mantemos a forma correcta “de ouro”, pero por motivos métricos, isto contraerá no canto: “d’ouro”. O mesmo indicamos para a palabra “pero” en boca do xuíz, vocalizándoa como “pro”, e para a forma verbal “parece”, que se pode cantar eliminando a última letra. Estas contraccións teñen uso vernáculo e documentado na lírica galega, e parécenos lexítimo facer uso do mesmo (e máis tendo en conta a orixe popular e a época da maioría das fontes).

Posiblemente o retrouso máis coñecido e recoñecible é un dos da versión de De Andrè, que despois escolleu Gabry Ponte; porén, tanto a versión de Baez como a de De Andrè conteñen varias versións do retrouso, e isto foi algo que quixemos manter. Queda a discreción de posteriores e hipotéticas adaptacións musicais manter o que fixemos ou cambialo.

No que respecta á estrutura da peza, estas versións amosan xeralmente a de estrofa-retrouso (ou variación de retrouso), con algunha irregularidade. Os elementos escoceses que incorporamos fan que a nosa peza tenda máis cara o romance,  polo que temos que adaptar tamén a estrutura: imos dispor estrofa-estrofa-retrouso (pero con unha irregularidade: resúltanos obrigado por narrativa ter un retrouso na segunda estrofa, polo que se intercambian a segunda e a terceira estrofa).

A continuación, amosamos o texto da nosa proposta, debaixo del, unha táboa coas estrofas da nosa proposta e estrofas relacionadas, para ilustrar as relacións. En xeral, isto é todo o que temos que dicir, e agardamos que quen lera isto desfrutara do proceso.

Geordie

Unha mañá de choiva no campo do Bispo
cando pasaba a ponte,
vin unha dona chorando de amor,
chorando polo seu Geordie.

Van aforcar ao Geordie cunha corda de ouro.
Non é corda de escravo.
Cazu seis cervos do couto do rei
e vendeunos no mercado.

Ensélame o cabalo da crina de neve,
ensélame o meu poni.
Hei de pasar as montañas e o val
e defender o meu Geordie.

Facianas anubradas na cidade do rei,
era cidade forte.
Nobres e cregos ante a catedral,
o cadafalso, e Geordie.

O pobo coñeceu a dona ao chegar,
o xuíz parece que chore.
“Tes canda ti o corazón do país,
pero non podo salvar a Geordie”.

O meu Geordie non roubou nen vaca nen boi,
a ninguén fixo dano.
Levou seis cervos do couto do rei,
e vendeunos no mercado.

Ergueuse e falou o señor das Veigas,
Deus bendiga o seu nome,
“Poñede fianza de cinco mil reais,
e por ela dade a Geordie”.

Alá que se levantan cabaleiros da corte
e señores e nobres
e botan xoias, e botan reais,
para salvar a Geordie.

Van aforcar ao Geordie cunha corda de ouro.
É un privilexio raro.
Naceu do sangue mesmo do rei,
e o rei quere aforcalo.

Alá que se levanta o mesmo rei,
Deus bendiga o seu nome,
“Inda que contra min actuou,
non podo matar a Geordie”.

Abriu o sol no ceo e na cara da xente,
e do rei e dos nobres,
ela marchou no cabalo cantando,
cantando xunto ao seu Geordie.

Van aforcar ao Geordie cunha corda de ouro.
Non é corda de escravo.
Levou seis cervos do couto do rei,
e vendeunos no mercado.

• Baladas recollidas de Child: https://www.sacred-texts.com/neu/eng/child/ch209.htm
• Versión inglesa datada en 1630: https://quod.lib.umich.edu/e/eebo2/B00762.0001.001/1:1?rgn=div1;view=toc
• Versión inglesa  de 1683:  https://omeka.cloud.unimelb.edu.au/execution-ballads/items/show/915